Y. Mim. Senem TAŞTAN BOZGÜN - Doç. Dr. Neşe YÜĞRÜK AKDAĞ
Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü

1. GİRİŞ

Fiziksel olarak düzensiz, fizyolojik olarak rahatsız edici seslerden oluşan gürültü,  insanların sağlığı ve davranış biçimi üzerinde rahatsızlık ya da zarar oluşturmayacak şekilde sınırlanması yoluyla denetim altına alınması gereken, olumsuz etkileri diğer çevre kirliliği etkenleri gibi çarpıcı bir şekilde ortaya çıkmayan, sinsi ve yaygın bir çevre kirliliği etkenidir. Bilindiği gibi, gürültünün önemli bir sorun oluşturduğu yapıların başında sanayi yapıları gelir. Gürültünün insanın fizyolojik ve psikolojik sağlığında neden olduğu olumsuz etkiler, ayrıca verimin azalması, söz konusu yapılarda gürültü denetimi konusunun daha da önem taşımasına yol açmaktadır. Bu nedenle, sanayi yapısı inşa edileceği zaman gerek yer seçiminde, gerekse mimari planlamada konu bu açıdan da değerlendirmeye alınmalı, oluşacak gürültü ortamı saptanmalı ve gürültü denetimine yönelik gereksinimler doğrultusunda, uygun önlemlerin alınması sağlanmalıdır. Sanayi yapısı mevcutsa, gürültünün limit değerleri aşmaması için yapı içerisinde ve gerekirse çevresinde yeterli önlemler alınmalıdır.

Sanayi yapılarının işitsel açıdan uygun çalışma ortamını sağlayabilmesi için gerek uluslararası, gerekse ulusal standart ve yönetmeliklerde bir takım sınırlamalar getirilmiştir. Söz konusu standart ve yönetmeliklerde, işçi ve işveren sağlığı için tesis içinde aşılmaması gereken gürültü düzeylerine ilişkin değerlerin yanı sıra sanayi yapısından dışarıya yayılan gürültü açısından da limit değerler verilmektedir. Türkiye'de yürürlükte olan "Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi" yönetmeliğinde, endüstri tesislerinden dışarıya yayılan gürültü için verilen sınır değerler Tablo 1'de yer almaktadır.

2003/10/EC  sayılı Avrupa Parlamentosu Direktifi [2] ve bu direktif doğrultusunda hazırlanan ve ülkemizde yürürlükte olan Gürültü Yönetmeliği'ne [3] göre, endüstri tesislerinde üretim hacimlerinde aşılmaması gereken gürültü düzeyleri Tablo 2'de görüldüğü gibi tanımlanmaktadır.

Son yıllarda pek çok ülkede, yerel yönetimlerin çevre konusuna çok daha duyarlı yaklaştığı görülmektedir. Bu durum, çevre koşullarının detaylı ve hızlı bir biçimde tanımlanabilmesi için, gelişmiş tekniklere olan gereksinimleri de beraberinde getirmektedir. Söz konusu tekniklerin gürültü açısından kullanımı en yaygın olanı, gelişmiş bilgisayar programları yardımıyla gürültü modellerinin oluşturulmasıdır. Bu çalışmada, örnek bir sanayi yapısı için gerçekleştirilen gürültü modellemeleri, modellemeden elde edilen sonuçların değerlendirilmesi ve hacimde toplam ses yutuculuğunun artırılmasıyla oluşan gürültü ortamının modellenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin sonuçlar sunulmaktadır [4, 5].

2. SANAYİ YAPISININ MEVCUT GÜRÜLTÜ ORTAMININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Çalışmada sanayi yapısına örnek olarak İzmit/Kocaeli şehrinde bulunan bir boru üretim firmasının Kullar'daki çelik boru üretim tesisleri alınmıştır. Bu tesisin dışında yeni Bursa yolu üzerinde ana tesisler bulunmaktadır. Tesiste otomotiv sanayinde ağırlıklı olarak kullanılan kalibre edilmiş çelik boru üretimi yapılmaktadır. Çalışmanın yürütüldüğü sanayi yapısı 3600 m²'lik kapalı alana sahip olup 5000 m²'lik alana oturtulmuştur. Toplam çalışan sayısı 32'dir. Yapı, 18 m x 200 m boyutlarında, 8 metre yüksekliğindedir. Ayrıca, bir metre de çatı yüksekliği bulunmaktadır. Duvarlar 2 metre yüksekliğe kadar beton, kalan kısımlar sandviç paneldir. Çatı da sandviç panelden yapılmıştır ve 1,5 metre eninde, 16 metre boyunda 10 metre aralıklarla pencereler yerleştirilmiştir. Pencerelerden aydınlatma sağlanmaya çalışılmıştır. Sanayi yapısına araç giriş-çıkışları iki adet metal kapı ile sağlanmaktadır. Personel giriş-çıkışları için kullanılan kapılar da metaldir.

Sanayi yapısında iki boru üretim hattı ve bir adet saç dilme hattı bulunmaktadır. Bu makinelerde üretimin yapısı gereği çalışma sırasında metal-metale işleme yapıldığından yüksek düzeyli gürültü oluşmaktadır. Bu üç adet ana makinenin dışında taşıma, depolama, enerji ve soğutma gibi amaçlarla yardımcı makineler kullanılmakta, bunların çalışması sırasında da gürültü ortaya çıkmaktadır. Bu önemli yardımcı makinelere örnek olarak vinçler, jeneratörler, su soğutma kuleleri, arıtma ünitesi ve hava kompresörü gösterilebilir. Sanayi yapısındaki üç ana makine ayrı temel yapıları inşa edilerek betonarme ve çelik konstrüksiyon üzerine monte edilmiş, döşemeye sabitlenmiştir. Ancak bu sistem, titreşim kaynaklı gürültünün tam olarak denetlenmesini sağlayamamaktadır. Hava doğuşlu seslerin denetimine yönelik bir önlem alınmadığı da görülmektedir.

Üretim hacmindeki gürültü ortamının ve hacimden dışarıya yayılan gürültünün belirlenmesi amacıyla, gürültü haritaları oluşturulmuş ve haritalardan elde edilen değerleri değerlendirmek amacıyla gürültü ölçmeleri gerçekleştirilmiştir. Haritalar, tüm kaynakların açık olduğu zaman diliminin yanı sıra çalışma süresindeki ortalama etkilenmeyi belirlemek ve ilgili yönetmelik değerleriyle karşılaştırmak üzere, 08.00-16.00 saatleri arasındaki zaman dilimi içinde hazırlanmıştır.  Haritaların hazırlanmasında aşağıda yer alan adımlar izlenmiştir.

- Sanayi yapısının 1/1000 ölçeğinde autocad dosyası olarak plan ve kesitleri sağlanarak, modellemeler için kullanılan SoundPLAN simülasyon programına aktarılmıştır [6].

- Hesaplamalarda "Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi" yönetmeliğinde sanayi yapıları için önerildiği gibi, ISO 9613-2:1996 standardına [7] göre hesap yöntemi kullanılmıştır.

- Sanayi yapısının alanı, yüksekliği, eğimi ile sanayi yapısındaki kaynakların alanları ve yükseklikleri gibi, sanayi      yapısının ve sanayi yapısındaki gürültü kaynaklarının biçimsel ve boyutsal özellikleri programa girilmiştir.

- Programın kütüphanesinden sanayi yapısındaki kaynakların ses gücü düzeyleri, tayfsal özellikleri ve sanayi yapısının inşa edildiği gereçlerin ses geçiş kayıp değerleri seçilerek programa tanıtılmıştır.

- Tüm kaynakların çalışır durumda olduğu, anlık gürültü haritalarının yanı sıra, çalışma zaman aralığı olan 08.00-16.00 saatleri arasındaki Leq değerlerini belirlemek üzere, kaynakların bu saat diliminde % kaç çalışır durumda oldukları ayrı bir dosya içerisinde tanıtılmış ve yeni haritalar oluşturulmuştur. Ayrıca, belli alıcı konumları için noktada gürültü düzeyi hesabı yapılmıştır.

- Kişilerin ayakta çalışması göz önüne alınarak, haritalar zeminden 1.5 metre yükseklik için oluşturulmuştur.

Haritalardan elde edilen sonuçlarla karşılaştırmak üzere sanayi yapısı içinde ve dışında, ilgili standartlara [8] uygun olarak gerçekleştirilen gürültü düzeyi ölçme sonuçları ise, haritalardan elde edilen sonuçlardan kabul edilebilir ayrımlar (3 dBA altında kalan) göstermiştir.

2003/10/EC Direktifi [2] ve bu direktif baz alınarak hazırlanan Gürültü Yönetmeliği'ne [3] göre, sekiz saatlik zaman dilimi için etkilenme düzeyi limit değeri olarak Leq, 8h: 80 dBA  verilmektedir. Öte yandan WHO (Dünya Sağlık Örgütü), limit değeri 70 dBA olarak vermektedir [9]. Etkin kaynakların yakınlarında, kabul edilebilir düzeyden 5 dBA'ya ulaşan değerlerde daha yüksek düzeylerin oluştuğu görülmektedir. Ana kaynaklardan uzak alanlarda ise, kabul edilebilir değerlere yaklaşılmaktadır.

3. GÜRÜLTÜ DENETİMİNE YÖNELİK ÖNLEMLER

Gürültünün denetlenmesinde, bir başka deyişle, kabul edilebilir sınırlar altında kalmasında, planlı bir biçimde ele alınması gereken gürültü denetimi aşamaları önem kazanır. Bilindiği gibi, gürültü denetiminde en etkin ve ekonomik yol, gürültünün kaynakta denetimidir. Bu nedenle, sanayi yapılarında gürültüyü azaltmaya yönelik olarak ilk aşamada gürültünün kaynakta denetlenmesine çalışılmalıdır. Makine parçalarının yenilenmesi, bakımlarının sık  yapılması, titreşim olarak gürültünün yayılmasını engellemek için kaynağın döşemeden yalıtılması, hava yoluyla kaynaktan çıkan gürültünün yayılmasını engellemek için çeşitli düzeneklerle kaynağın kabin içine alınması denetim önlemleri arasındadır. Bu önlemlerin uygulanamadığı ya da yetersiz kaldığı durumlarda ise, üretim hacminin ses yutuculuğunu artırmak bir başka yöntemdir. İç yüzeylerin ses yutuculuk değerlerini artırarak sağlanacak gürültü azalmasını örneklemek amacıyla, mevcut durumda perde beton ve sandviç panel olan duvar iç yüzeylerinin ve yine sandviç panel olan çatı iç yüzeylerinin ses yutuculuğu yüksek, akustik levhalarla (NRC: 0.85) kaplandığı kabul edilmiş ve gürültü ortamı yeniden modellenmiştir.

4. SONUÇ

Bireylerin bulundukları mekanlarda, işlevlerini işitsel açıdan konforlu ortamlarda, gürültüden etkilenmeden sürdürebilmeleri, gürültü denetimi konularına planlı ve koordineli bir biçimde yaklaşmayı gerektirir. Bu aşamada gerek planlama kararlarının alınmasında, gerekse gürültü denetimine yönelik önlemlerin saptanmasında gürültü modellemelerinin önemli yeri söz konusudur. Sanayi tesislerinde de, tesis içinde oluşan ve dışarıya yayılan gürültünün ayrıntılı olarak değerlendirilebilmesinde gürültü modellemeleri önemli bir araç durumundadır. Sanayi tesislerinde, üretim sırasında oluşan farklı düzey ve nitelikteki gürültülerin ayrıntılı olarak ortaya konulması, gürültü denetimi için gereksinimlerin belirlenmesi açısından da son derece önem taşımaktadır. Bu nedenle, gürültü kaynaklarının özelliklerinin ayrıntılı olarak değerlendirmeye alınıp, bu çalışma kapsamında örneklendiği gibi gürültü modellemelerinin oluşturulması, çözümlerin sağlıklı olabilmesi açısından son derece de yararlı olacaktır.

KAYNAKLAR

[1]   Anon.; Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği, Resmi Gazete,  Sayı: 26809, Türkiye, 2008.

[2]   EC Directive 2003/10/EC; Gürültüye Karşı İşçi Sağlık ve Güvenliğinin Sağlanması İçin Gereksinimler, 2003.

[3]   Anon.; Gürültü Yönetmeliği, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 25325 sayılı Resmi Gazete, 23/12/2003.

[4]   Taştan Bozgün, S.; Sanayi Tesislerinde Gürültünün Modellenmesi ve Değerlendirilmesi-Boru         Fabrikası Örneği, YL tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 2008.

[5]   Taştan Bozgün, S., Yüğrük Akdağ, N.; Sanayi Tesislerinde Gürültünün Modellenmesi ve Değerlendirilmesi-Boru Fabrikası Örneği, 8. Ulusal Akustik Kongresi, 27-28 Kasım 2008, Kemer, Antalya.

[6]   Anon.; SoundPLAN (6.4) User's Book, Germany, 2007.

[7]   ISO 9613 ? 2: Akustik - Sesin Dışarıda Yayılırken Azalması-Bölüm 2: Genel Hesaplama Yöntemi,1996.

[8]   TS 9315 (ISO 1996-1), Akustik-Çevre Gürültüsünün Belirlenmesi ve Ölçümü Kısım 1- Temel Büyüklükler ve İşlemler,1991.

[9]   Anon.; Guidelines for Community Noise, World Health Organization, 1999.