Ses, yalnızca maddesel ortamda yayılabi-len bir enerji türüdür. Bir maddesel ortam titreşiminin "ses" olarak tanımlanabilmesi için insan tarafından algılanabilir olması gereklidir.

Sesin yayılma hızı:

Ses hızı, ses dalgalarının yayılma hızıdır. Sesin yayılma hızı ortamın kitlesine (özgül ağırlığına) ve esnekliğine bağlıdır. Ortam ne kadar "yoğunsa" ses daha hızlı yayılır.Aşağıda değişik gereçlerin yayılma hızı görülmektedir.Sesin havada yayılma hızı, havanın sıcaklığı ile değişir. Düşük sıcaklıklarda ses hızı da azdır.

Frekans:

Frekans, birim zamandaki (sani-yedeki) titreşim sayısıdır. Simgesi "f" birimi Hertz'dir (Hz). insan kulağı, herhangi bir çabukluktaki titreşimi ya da her titreşimi algılayamaz. Kaynaklara göre küçük değişimler göstermekle birlikte insan, frekansı 16 Hz ile 20.000 Hz arasında olan titreşimleri ses olarak algılar. Frekans yükseldikçe, yani saniyedeki titreşim sayısı arttıkça ses incelir. 16 Hz işiti-lebilen en kalın, 20.000 Hz ise en ince sestir. Ses on oktavdan oluşur. Oktav sözcüğü, frekansın bir öncekine göre iki katına çıktığı ya da sonrakine göre yarıya indiği bir aralığı tanımlamada kullanılır. Aşağıda oktav orta frekansları görülmektedir.

Oktav orta frekansları f (Hz)

16-32-64-125-250-500-1000-2000-4000-8000-16000

Frekansı 500 Hz'in altında olan sesler kalın, 1000 Hz'in üzerinde olan sesler ince olarak algılanır. 500-1000 Hz ise orta kalınlıkta olarak değerlendirilir. Mimari akustikte büyük bir sıklıkla, 125 Hz'den başlayıp 4000 Hz'te biten altı oktav bant kullanılır. Ses düzeyleri eşit kaynakların toplam ses düzeyleri yandadır.

N: Bir ses kaynağının ses düzeyi (dB) n: Kaynak sayısı Ses düzeyleri farklı kaynaklar için yüksek düzeyli kaynağa eklenecek değerler ise aşağıdadır:insan kulağının ses düzeyine duyarlılığı yani düzeyi farklı iki sesi birbirinden ayırd etme aralığı 1-2 dB dolaylarındadır. Bu nedenle çok büyük kesinlik gerektirmeyen hesaplamalarda 1 dB'lik yaklaşıklık yeterli sayılır.

Gürültünün insan üzerindeki fizyolojik ve psikolojik etkileri Gürültünün, insan fizyolojik sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerinin başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz.

-       işitme kayıpları (geçici ya da kalıcı işitme kayıpları ve akustik travma)

-       Solunum sisteminde oluşan değişiklikler,

-          Kan basıncının artması,

-          Kalp hızının artması,

-          Cilt direncinde oluşan değişimler,

-          istemli kasları kapsayan refleksler (göz ve yüz kaslarının hareketi)

-          Gözbebeğinin büyümesi,

-          Hormonal dengenin bozulması (troid hormonu üretimi gibi)

-          Kan dolaşımının yavaşlaması,

-          Mide salgısının artması,

-          Renk algılamada değişiklikler,

-          Kadınlarda doğum güçlükleri, sakat ve ölü doğumlar vb.

Gürültü insanın psikolojik durumunda ise aşağıdaki etkilerde bulunur:

-          Yorgunluk,

-          Sinirlilik, gerginlik, sıkıntı,

-          Uykuya dalma güçlüğü, ani uyanmalar, uykusuzluk,

-          Saldırgan davranışlar,

-          Dikkatin dağılması, işveriminin azalması,

-          Öğrenmede azalma,

-          Hafızada değişiklik,

-          Sosyal davranışlarda değişiklik vb.

Yapılarda gürültü sorunu ve denetim ilkeleri:

Yapılarda gürültünün belirgin bir sorun olarak ortaya çıkmasının temel nedenlerini ortaya koyarken konunun; LYapı dışı gürültüleri

a.         Trafik ve taşımacılık gürültüsü

b.         Sanayi gürültüsü

c.         Açık hava etkinlikleri gürültüsü

2.         Yapı içi gürültüleri

a.         Yapıların işlevlerine bağlı gürültüler

b.         Yapı döşemeleri ve teknik donatıların gürültüsü

c.         insan gürültüleri

3.Yapı mimarisi-kentsel yerleşmeler

Çok katlı yapılarla birlikte asansör, hidrofor, havalandırma, ısıtma, soğutma vb. teknik donatıla rın kullanıma girmesi ve yaygınlaşması, ayrıca yapılarda teknolojinin gelişmesi ve sanayi ürünlerinin artmasına koşut olarak, radyo, TV, yıkayıcılar, kurutucular, karıştırıcılar gibi her türlü elektrikli araç-gerecin kullanılması, yapı içi gürültünün artmasına neden olan bir başka etkendir. Sanayileşme ve kentleşmenin belirgin bir biçimde ortaya çıkmadığı, yani yapı dışı ve yapı içi gürültülerin etkin olmadığı dönemde, yapılar gürültüye karşı daha korunumlu iken, gürültü düzeylerinin oldukça arttığı günümüzde yapılar gürültüye karşı zayıf kalmakta, dolayısıyla gürültü sorunu etken bir biçimde kendini hissetirmektedir.

Gürültü denetim ilkeleri

Gürültü zorunlu olarak çıkıyorsa o zaman aşamalarla bunu etkisiz duruma getirme çabaları harcanmalıdır.Burada üç aşama söz konusudur.

1.         Gürültünün Kaynakta Denetimi: Yapı içi ve yapı dışı olabilir. Kaynağında yani, çevreye türlü biçimlerde yayılmadan önlemek ya da azaltmak, en etkin ve çoğu kez en ekonomik yoldur.

2.         Gürültünün Kaynakla-Alıcı arasında denetimi.

3.         Gürültünün Alıcıdan Denetimi. Darbe gürültülerinin üst seviyesi 140 dBA'yı aşamaz. Max. Gürültü seviyesi (dBA)

Lifli malzemelerin ses yutma kabiliyeti

Lifli malzemeler elyaflı malzeme olması dolayısıyla gelen ses dalgaları, esnek bünyeye girmekte, sesin önemli bir kısmı, elyaf boşluğu arasında ısıya dönüştürülerek yok edilmektedir. Sert yüzeyli malzemelerde ise, ses çok az yutularak, aynen yansıtılmaktadır. Kapalı hücreli sert plastik malzemeler; (polistren, poliüretan, xps vs) hücreleri irtibatlı ve elastik malzemeler yanında etkisiz kalmaktadırlar. Lifli malzemeler, yüksek ses yutma hassasına sahip olup, özellikle, yüksek frekanslı gürültüleri azaltmada etkilidir. 5 cm'e kadar olan kalınlıklarda ve düşük frekanslarda daha az etkili olmakla beraber, kalınlığın arttırılması ile ses yutma kat sayısının da arttırıldığı görülmektedir.

Binalarda ses yalıtımı

Binalarda ses yalıtımı konusunu 2 ana grupta toplamak mümkündür.

1. Mevcut bir hacim içindeki sesin İslahı, (gürültü seviyesinin düşülmesi ve yankılarının önlenmesi) biz buna akustik yalıtım diyoruz 2. Sesin bir hacimden diğer hacime geçişinin önlenmesi. Buna da ses geçiş kaybı diyoruz.

Polistren ile camyününün ses yalıtımı açısından mukayesesi

Zaman zaman klima kanallarında, mevcut duvarın iç yüzüne ses yalıtımı olarak polistren (styropor) levha uygulamalarının yapıldığını görmekteyiz. Ancak polistren+alçı uygulamaları zannedildiği gibi ses yalıtımı yönünden maalesef iyi netice vermemektedir. Nitekim mevcut duvarın iç yüzüne camyünü veya kayayünü ve alçı levha uygulamasında, duvarın ses yalıtım değerinde 10 dB'e kadar varan bir iyileşme sağlanırken, aynı uygulama polistren ile yapıldığında kötüleşme tespit edilmektedir. Kısacası her ısı yalıtım malzemesinin, aynı zamanda iyi bir ses yalıtım malzemesi olmadığını, kapalı gözenekli ısı yalıtım malzemelerinin ses yalıtımının kötüleşmesine neden olabileceğini söyleyebiliriz.Ancak Polistirenin ses yalıtımı için tamamen uygun olmadığını söylemek de doğru değildir. Özellikle, katlar arasındaki yüzer şap uygulamalarında basınç uygulanarak dinamik sertliği düşürülmüş özel polistren levhaları çok iyi ses yalıtımı sağlamaktadırlar.Özellikle son dönemlerde mekanik sistemlerin çok geniş kullanımıyla birlikte ortaya gürültü ve titreşim kontrolü ile ilgili birçok problemi de gündeme getirmiştir.

Mekanik sistemlerden doğan gürültü sorunları ve çözümleri

Mekanik gürültü kaynakları

a.         Fanlar

b.         Kompresörler

c.         Soğutma kuleleri

d.         Pompalar

e.         Kondenserler

f.          Buharlaştırıcılar

g.         Kazanlar

h.      Hidroforlar

ı.      Aspiratör-vantilatörler k. Asansörler

Gürültü ve titreşimin yayılma yolları

Binalarda katı ortamlar yoluyla iletilen titreşimin başlıca etkileri şöyledir.

a.         Binaya hasar verir.

b.         Binada yaşayanlara sıkıntı ve rahatsızlık verir.

c.         Eğer titreşim etkisi işitilebilir seviyedeyse gürültüye neden olur

Gürültü bina içerisinde başlıca şu şekillerde yayılır:

1.         Hava doğuşumlu

2.         Strüktür doğuşumlu

3.         Kanal doğuşumlu

Mekanik gürültünün denetim altına alınması ve çözüm önerileri:

Mekanik gürültü kaynaklarının yaydıkları gürültü düzeylerinin istenen değere getirilmesi için aşağıda verilecek önlemler gö-zönüne alınmalıdır.

a.         Yüzer döşeme yapılmalı.

b.         Asma tavan yapılmalı.

c.         Kesintili inşaat yapılmalı.

d.         Susturucu kullanmalı veya klima kanalına akustik yalıtım yapılmalı.

e.         Titreşim yapan elemanın bağlantı noktasına esnek elemanlar yerleştirerek ve mümkün olduğu kadar düşeydeki taşıyıcılara yakın bir yere monte edilmeli.

f.          Kompresörler, yapıda kullanılan mekanların uzağına yerleştirilmeli.

g.         Soğutma kuleleri eğer bina içinde yer almıyorsa, gerekli yükseklikte bir parapetle çevrelenmesi önemli ölçüde

sesi azaltır.

h. Uygun yalıtım elemanı seçilmeli. Yukarıdaki gibi önlemlerle mekanik sistemlerin yarattığı gürültüyü kabul edilebilir değerlere indirgeyebiliriz.

Tesisat titreşim yalıtımı

Sistem devreye alındıktan sonra yanlış uygulamalardan ve ses köprülerinden dolayı çoğu kez büyük problemlerle karşılaşılmaktadır. Bu ses kaynağı pompa, kazan, soğutma grubu, hidrofor, aspiratör vs. olabilir. Özellikle son dönemlerde gerekli ses yalıtımı yapılmadığından doğal-gaz çevrimi yapıldıktan sonra brülör ve kazandan gelen ses problemleri çözümlenememekte-dir ve hatta kazan daireleri seramikle de kaplanarak hiçbir ses yutucu malzeme de kullanamayarak gürültü problemi arttırılmaktadır.Ses köprülerinin ve titreşimin oluşmaması için kazan, pompa, soğutma grubu, hidrofor, aspiratör vs. gibi cihazların giriş-çıkış-larında, duvar-döşeme geçişlerinde, kaidelerinde mutlaka ses yalıtımı yapılması gerekir. Titreşim yalıtımı;   insan sağlığı için, makina ve tesisatın ömrü için yapılır.

Klima kanallarının akustik yalıtımı

Klima kanallarında akustik yalıtım problemi çoğu zaman yanlış malzeme seçimi, yanlış uygulamalarla çözümlenememektedir. Günümüzde ise bu problemi çözecek çağdaş yalıtım malzemeleri mevcuttur. Bunlardan biri de BS 476'a göre Class 0 yangın dayanımlı, açık hücre yapılı, ısı yalıtım özelliği de olan, montajı kolay poliüretan esaslı Yanmaz Akustik Köpük NFAF (Non Flam-mable Acustic Foam)'dur. Bununla ilgili teknik özellikler, ses yutma katsayı ( a), titreşim azalma değerleri vs. bilgiler aşağıda dikkatinize sunulmuştur.

Pryrosorb-S'nin havalandırma sistemlerinde akustik performansı

ASTM C384 ve BS EN 20354'ün (eski adı BS 3638: 1963) her ikisi de, absorbsiyon katsayılarının ölçülmesinde kullanılan standart testlerdir. ASTM C384, normal ensidans katsayılarını ölçen, la-boratuvar ölçeğinde bir testtir. BS EN 20354 ise, rastgele ensidans katsayılarını ölçen, tam ölçekte bir alev geri vurma (yalama) odası testidir. Her iki metod da, test edilen malzemenin potansiyel performansını gösterir, ikinci alev geri vurma odası testi metodu pratikte çoğunlukla daha doğru sonuçlar vermesine rağmen, bu testlerin hiçbiri fiili gerçek bir uygulamada genel performansı gösteremez. BS 4718: 1971, kanal tipi havalandırma ve klima sistemlerinde susturucu elemanlardan kaynaklanan gömme kaybının tamamen pratik bir ölçütüdür. Gerçek koşullarda yapılan bu testte "PYROSORB-S"nin genel mükemmel performansı, hem absorbsiyon katsayıları hem de ikincil sindirme esasında tespit edilir, ikincil sindirme, polimer bazın yüksek malzeme yoğunluğu ve viskoelastik sindirmesi nedeniyle, ses iletiminin kanaldan aşağı doğru gittikçe azalmasıdır. ikincil gürültü, kanal içinden geçerken kanal panelininin titreşmesine neden olan hava akımından kaynaklanır, ikincil gürültü, kanal içinde esas fan gürültüsünün önlendiği bütün noktalarda genel gürültü seviyesinin önemli bir parçası olabilir, ikincil gürültünün sindirilmesi, boyutları, ölçüsü ve sertliği titreşimin niteliğini ve düzeyini doğrudan etkileyen kanal panelleri konstrüksiyo-nunda meydana gelir. Kanal panellerine PYROSORB-S'nin uygulanması panel titreşimini önemli oranda azaltır, bu da ikincil gürültü düzeyini düşürür. Tablo 4, BS4718'de kullanılan ve Salford Üniversitesi akustik bolü mü tarafından ölçülen kanal pa nel titreşiminde ortalama düşme yi göstermektedir. Kanalın gürültüye hassas bir alandan geçtiği durumlarda kanal duvarlarından yayılan gürültü de önemlidir. Kanalın içine uygulanan PROSOBRB-S, bir dış müdahaleye gerek olmadan gürültüde önemli azalma sağlar. Tablo 5, Salford Üniversitesi'nin BS 4718'e uygun kanalda ölçtüğü kanal gürültüsündeki düşüş rakamlarını vermektedir.

Kaynaklar:

1.         KARABİBER Zerhan "Yapılarda Akustik Sorunlar ve Çözüm Önerileri" Seminer Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi-istanbul.

2.         AKDAĞ Neşe YÜĞRÜK "Gürültüden Etkilenme ve Gürültü Kontrol Yönetmeliği" Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi-istanbul

3       ŞEREFHANOĞLU Müjgan "Yapılarda Gürültü Sorunu ve Denetim ilkeleri" Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi-istanbul.

4.         Öde Mühendislik Ltd.Şti. Çalışmaları.

5.         Demirkale Sevtap Yılmaz "Gürültü Denetim ilkeleri" İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi-istanbul.

6.         izocam A.Ş. Broşürleri.

7.         Yalçın KAYAARASI "Ses Kontrolünde Uygulama Örnekleri".

8.         ARISOY Ahmet "Havalandırma ve iklimlendir-me Sistemlerinde Gürültü Kontrolü" İ.T.Ü.-istanbul

9.         Nfaf Yanmaz Akustik Köpük Dokümanlar (Öde)